Μόνο η αγάπη για τη γυναίκα νικάει τον θάνατο Ιωάννα Κλεφτογιάννη

Παιδί θαύμα. Σκακιστής από «κούνια». Μαθηματικός και κινηματογραφιστής -το τελευταίο στα πτυχία. Εν τέλει, συγγραφέας τιμημένος με το αντίστοιχο «Μπούκερ» της Ρωσίας.

«Οι Ρώσοι συμπάσχουν με τους Ελληνες. Μη χάσετε το ηθικό σας!» λέει στην «Ε» ο Βλαντίμιρ Μακάνιν
Σύμφωνα με τη «Washington Post Book World» ο Βλαντίμιρ Μακάνιν «κατορθώνει να φτάσει τη λογοτεχνική αρτιότητα της φιλοσοφίας του Τολστόι». Ομως, ο σημαντικότερος, για κάποιους, μετασοβιετικός Ρώσος συγγραφέας παραμένει αμετανόητος λάτρης της σκακιέρας. Με σκακιστικούς όρους μιλά και σήμερα, 73 ετών, για τη συγγραφή, καθώς τα πιόνια (ιδέες, ήρωες) επιδίδονται ακατάπαυστα σε ευφυείς μυθιστορηματικές παρτίδες.

Πρόσφατο παράδειγμα ο «Τρόμος» («Καστανιώτης» μετάφραση Αλεξάνδρα Ιωαννίδου). Η «ασύμμετρη απάντηση στη Λολίτα του Ναμπόκοφ», όπως έχει γραφτεί. Μια μελαγχολική «μαθηματική» ελεγεία του γήρατος, στην αρχετυπική παρτίδα - σύγκρουση του Σατύρου με τη Νύμφη. Μόνο που ο Σάτυρος μπορεί και συγκινεί γιατί έχει τη μορφή ενός αλλόκοτου, ερωτύλου γέροντα που ορέγεται τα γυναικεία θέλγητρα, αρνούμενος την επέλαση του γήρατος. Η ιστορία εντάσσεται σε συγκεκριμένο πολιτικοϊστορικό πλαίσιο: την εποχή του πραξικοπήματος κατά του Γκορμπατσόφ.

Ο Μακάνιν, περιθωριοποιημένος επί κομμουνισμού, έχει δηλώσει ότι «το κομμουνιστικό πείραμα απέτυχε στην ΕΣΣΔ, αλλά έριξε τον σπόρο των αλλαγών στη Δύση». Και θεωρεί ότι ο Πούτιν «εγκαινίασε μια περίοδο βοναπαρτισμού, που μπορεί να κολακεύει τις ανασφάλειες του ρωσικού λαού, αλλά έχει κι αυτή ημερομηνία λήξεως».

- Πώς ξεκινήσατε να γράφετε; Τα μαθηματικά και το σκάκι πώς συνδέονται με τη συγγραφή;

«Στη μικρή γενέθλια πόλη μου στα Ουράλια, το Ορσκ, όλοι έπαιζαν σκάκι, εθνικό σπορ των Ρώσων. Το σκάκι ήταν το πρώτο πάθος μου. Από μαθητής έπαιρνα μέρος σε σκακιστικούς αγώνες ενηλίκων. Ωστόσο, 15 ετών, μια αρρώστια στα μάτια διέκοψε βίαια τη σκακιστική καριέρα μου. Τελείωσα το Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Το επάγγελμά μου είναι μαθηματικός, αν και έχω φοιτήσει και στη Σχολή Κινηματογράφου. Μπορώ να πω ότι έμαθα πολλά από τις ανώτατες σπουδές. Οσα όμως με έμαθε το σκάκι έχουν πραγματικά τεράστια αξία».

- Περισσότερο από τις σπουδές σας;

«Γνώρισα από πολύ νωρίς και ενστερνίστηκα τη συνταρακτική αίσθηση της επίθεσης. Βίωσα, επίσης, το πώς είναι να αμύνεσαι. Και αργότερα, στη συγγραφή, το σκάκι με βοήθησε πολύ».

- Με ποιο τρόπο;

«Οταν το κείμενό μου πρέπει να είναι ιδιαίτερα εκφραστικό, λέω στον εαυτό μου: "Παίζω με τα λευκά". Οταν το κείμενο απαιτεί διείσδυση στη μία ή στη δείνα δραματική κατάσταση, κατεβάζω ταχύτητα και λέω στον εαυτό μου: "Παίζω με τα μαύρα"...».

- Αλλωστε, δεν γράφετε απλά μυθιστορήματα, αλλά δοκίμια με μορφή μυθιστορηματική. Είναι η «κάλυψή» σας;

«Οχι. Δεν φιλοσοφώ. Γράφω όπως γράφει ο καθένας. Δεν πρόκειται για καμουφλάζ. Το δοκίμιο χρησιμοποιεί τελείως διαφορετικά καύσιμα κίνησης...».

- Σε όλα τα έργα σας οι ήρωες δοκιμάζονται σε σκληρά ηθικά διλήμματα. Ηχεί παρωχημένο σε μια εποχή που ο μοραλισμός εκλαμβάνεται ως οπισθοδρόμηση, αν όχι «αρρώστια».

«Η ηθική δεν είναι παρά το πλαίσιο της ελευθερίας, ένα πλαίσιο πολύ ευκίνητο. Μπορεί κάποιος να θεωρήσει ότι δεν υπάρχει κανενός είδους ηθική, αλλά μόνο το πλαίσιο ελευθερίας της εκάστοτε εποχής. Μπορεί πάλι να δει τα πράγματα με δογματικό τρόπο. Να θεωρήσει πως τα ηθικά προβλήματα αποκτούν απλώς νέες ονομασίες με τον καιρό, όχι όμως και διαφορετική σημασία. Ως εκ τούτου, αν ονομάσουμε κάποιο πρόβλημα σύμπλεγμα -ας πούμε, οιδιπόδειο-, αυτό θα πει ότι θα το εξαφανίσουμε κιόλας...;».

- Ο «Τρόμος» συνδυάζει τη μικροϊστορία, την «περιπέτεια» ενός γέροντα που δεν θέλει να γεράσει, με τη μεγάλη Ιστορία των κοινωνικοπολιτικών αλλαγών. Πώς τον εμπνευστήκατε;

«Ο "Τρόμος" είναι το κείμενο, στο οποίο ο άνθρωπος νιώθει τον θάνατο, συγχρόνως όμως νιώθει έλξη για τη γυναίκα. Αρχίζει να καταλαβαίνει -γέρος πια! επιτέλους το κατάλαβε!- ότι το μοναδικό αίσθημα που "ισοφαρίζει" τον θάνατο είναι η αγάπη προς τη γυναίκα. Τίποτα άλλο δεν μπορεί να υπερπηδήσει τη Μεγαλειότητά του...!».

- Αληθεύει ότι όλα ξεκίνησαν από την εικόνα των γερόντων που όλως τυχαίως βρέθηκαν μαζεμένοι να παρατηρούν τα τανκς, που με εντολή του Γέλτσιν περικύκλωσαν το Κοινοβούλιο;

«Ναι. Είναι από αυτά τα γεγονότα που σε ταρακουνάνε και σε βοηθούν να αποκτήσεις απρόσμενα μια κοφτερή ματιά στην πραγματικότητα του σύγχρονου κόσμου, που συνεχώς αλλάζει».

- Κάπως έτσι εμπνέεστε;

«Δεν είναι ότι με εμπνέουν ανάλογα γεγονότα, όσο ότι με εξαναγκάζουν να πάρω μια νοητική και υπαρξιακή απόφαση. Ο συγγραφέας εγκαταλείπει τη σκέψη για τη σχέση τού παρελθόντος με το μέλλον και βυθίζεται στο "εδώ και τώρα". Από την αρχή κιόλας της συγγραφής ενός κειμένου νιώθω ένα είδος ταραχής. Σαν σφουγγάρι, αρχίζω να ρουφάω λεπτομέρειες. Από τον αέρα. Από το τίποτα. Σαν εικονική ηλεκτρική σκούπα. Μερικές φορές, αυτή η σκόνη των λεπτομερειών είναι τόσο απρόσμενη, που παρατάω το κείμενο... και σκέφτομαι, ελπίζοντας πως με κάποιον τρόπο θα καταφέρω να επιστρέψω σε αυτό όταν θα έχω γίνει πιο θαρραλέος».

- Ισχύει αυτό που γράφτηκε ότι το βιβλίο σας είναι η «ασύμμετρη απάντηση στη Λολίτα του Ναμπόκοφ»;

«Οχι, όχι. Πρόκειται για μια διαφημιστική κίνηση, που κυριολεκτικά με έβλαψε. Οι εκδότες δεν είχαν αντίληψη του κοινού μου. Το παιχνίδι του Ναμπόκοφ με τις ηλικίες υπάρχει στο μυθιστόρημα. Πείτε, όμως, στις μέρες μας πού δεν το απαντάμε; Το βιβλίο είχε μια ψυχρή υποδοχή, και μόνο τώρα οι κριτικοί άρχισαν να το συζητούν και να ανακαλύπτουν πνευματικές αξίες και ομορφιές. Επιπλέον αποδείχτηκε ότι ο "Τρόμος" είναι το μοναδικό ρωσικό μυθιστόρημα που καταπιάνεται με το τραγικό 1993».

- Ενδεχομένως να είχατε κι ένα πιο προσωπικό κίνητρο. Το γράψατε 68 ετών. Μήπως μιλούσατε και για τον δικό σας τρόμο μπροστά στο επερχόμενο γήρας;

«Οι προσωπικές συμπτώσεις είναι αναπόφευκτες αλλά εξωτερικές. Ο τρόμος των γηρατειών δεν είναι παρά ο συνηθισμένος, κανονικός χαιρετισμός της αιωνιότητας. Είναι ο συνήθης τρόμος που αποκαλύπτει στον (τυπικώς) γηράσκοντα άνθρωπο την αιώνια παρουσία της ζωής... Εγραψα τον "Τρόμο" σκεπτόμενος εν μέρει τον Πούσκιν».

- Τον Πούσκιν;

«Ναι, ναι! Εμείς στη Ρωσία πιστεύουμε ότι "ο Πούσκιν είναι το παν για μας!". Δεν υπάρχει τίποτα στη ζωή μας για το οποίο να μην έχει γράψει ο μεγάλος αυτός άνθρωπός μας. Και να που παρ' όλα αυτά βρήκα κάτι για το οποίο δεν έχει γράψει. Δεν μας έγραψε ποτέ σε τι θα εξελισσόταν ο ίδιος. Πέθανε στα 37 του. Δεν ξέρουμε επομένως πώς θα ζούσε ο ερωτιάρης ποιητής τα γεράματά του. Πώς θα είχε παρατήσει τα ποιήματα! Πώς θα τον είχαν ξεχάσει οι κριτικοί και τα πλήθη! Να ζει σε κάποια παλιοντάτσα! Μπροστά από την οποία βολτάρουν ξεδιάντροπες κοπελίτσες».

- Στο «Αντεργκράουντ» αισθάνθηκα έντονα την εκλεκτική συγγένεια με τον «Βυθό» του Γκόργκι, όπως στον «Τρόμο» είδα τη συγγένεια με τον Μπουλγκάκοφ. Αισθάνεστε στενή τη σχέση σας με τη λογοτεχνική ρωσική παράδοση;

«Οταν με ρωτούν με ποιον από τη ρωσική λογοτεχνία νιώθω πιο κοντά, δεν μπορώ να απαντήσω αμέσως. Χθες ήταν ο Τσέχοφ, σήμερα ο Μπουλγκάκοφ. Για να το πω καλύτερα, δεν έχω μόνο έναν καθοδηγητή. Ή ακόμη καλύτερα, είμαστε κληρονόμοι των Ρώσων κλασικών. Δεν μας γνέφει η μια ή η άλλη βουνοκορφή, αλλά ολόκληρη η οροσειρά του Καυκάσου».

- Δίνεται βοήθεια από τη ρωσική πολιτεία στις τέχνες;

«Ετσι φρονούν οι συγγραφείς -μιλώ για τον χώρο του βιβλίου. Φυσικά και ευχαριστούμε την πολιτεία για τα βραβεία και τα παρεμφερή, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάνε ότι το βασικό για τη λογοτεχνική Ρωσία είναι να μην μπλέκεται στα πόδια της το κράτος!».

- Αναρωτιέμαι αν υπάρχει σήμερα κάτι που να νοσταλγείτε από την ΕΣΣΔ;

«Δεν νοσταλγώ την ΕΣΣΔ, μόνο τη ζωή που φεύγει».

- Ο Μεντβιέντεφ πριν ξεσπάσει ή έστω φανεί η μεγάλη κρίση παρέπεμψε με κυνισμό την Ελλάδα απευθείας στο ΔΝΤ.

«Οι Ρώσοι συμπάσχουν με τους Ελληνες. Φυσικά και έχουμε ακούσει για τα δισ. του δημόσιου χρέους σας. Αυτό όμως φαντάζει ασήμαντο όταν βλέπεις στην τηλεόραση την υπέροχη χώρα σας με τον καταπληκτικό καιρό, τα μνημεία, τα καφέ της και τα όμορφα πρόσωπα. Το σημαντικό είναι -και οι Ρώσοι το ξέρουμε καλά- να μη χάσετε το ηθικό σας. Είναι κάτι που εμείς το έχουμε εμπεδώσει. Δεν πρέπει να εγκαταλείψουμε την ελπίδα».*

info: Στην Ελλάδα κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία του Βλαντίμιρ Μακάνιν «Αντεργκράουντ ή ένας ήρωας του καιρού μας» και «Το Μυθιστόρημα του Κλουτσάριοφ». Και τα δύο από τον «Καστανιώτη» και σε μετάφραση Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.
 

πηγή: Ελευθεροτυπία